Geschiedenis en gebouw

De komst van lutheranen naar Utrecht

Toen de hertog van Parma in 1585 de macht kreeg in Antwerpen, werd de bevolking gedwongen katholiek te worden of de stad binnen vier jaar te verlaten. Veel lutheranen trokken daarop weg, onder meer naar de
Noordelijke Nederlanden. Maar kerken bouwen mochten ze daar niet, want sinds 1580 was het (calvinistisch) protestantisme de enige toegestane religie. De lutheranen kwamen daarom (net als andere verboden geloofsgemeenschappen) samen in particuliere huizen. Zo ook in Utrecht.

 Rond 1612 gebeurde dit in een huis aan de Lijnmarkt, later kwam de gemeenschap bijeen in de Strosteeg. In de loop van de jaren groeide het aantal gelovigen en raakte het gebouw in de Strosteeg in verval. De Lutherse gemeente besloot daarop te zoeken naar een ander gebouw en vond dat uiteindelijk in de Hamburgerstraat. In oktober 1742 vroeg de gemeenschap aan het stadsbestuur of het de kapel van het voormalige katholieke Ursulaklooster (ook wel Abraham Doleklooster genoemd, naar de stichter) mocht betrekken. Het kloostercomplex met kapel uit 1412 was na de ReformatieGodsdienstige beweging in de 16e eeuw die de rooms-katholieke kerk wilde hervormen en de oorspronkelijke zuiverheid in leer en gebruiken van de christelijke kerk wilde herstellen. Dit mondde uit in de vorming van andere kerkgemeenschappen. in 1580 door de stad in bezit genomen, waarna delen van het klooster werden gesloopt of verbouwd tot huizen.

De Lutherse gemeente kreeg een verbod op het luiden van klokken, want alleen (gereformeerde) protestantse gemeenten mochten dit

De kapel verkeerde in 1742 in een slechte toestand, zo blijkt uit een vergadering van het stadsbestuur destijds: ‘den bouwvalligen toestand van het Abramdolikerckgen, tot welcker reparatien en herstellinge groote kosten verwijscht wierden’. Omdat het verbod op andere religies dan de orthodox-protestantse in de 18e eeuw minder streng werd gehandhaafd en het stadsbestuur waarschijnlijk graag van een kostenpost af wilde zijn, gaf het de kerkenraad in februari 1743 toestemming om de gotische kapel uit de MiddeleeuwenHet tijdvak tussen de oudheid en vroegmoderne tijd. De meningen over het precieze begin en einde van de Middeleeuwen lopen uiteen. Globaal kan 500 – 1500 n.Chr. aangehouden worden. te betrekken en deze te verbouwen tot kerk. Wel kreeg de Lutherse gemeente een verbod op het luiden van klokken, want alleen (gereformeerde) protestantse gemeenten mochten dit.

De bouw van de Lutherse kerk

Om de kapel te kunnen verbouwen werd in binnen- en buitenland geld ingezameld. Met het verkregen bedrag werd de kapel onder leiding van de Amsterdamse architect Jan Cloppenburg verbouwd en uitgebreid. De werkzaamheden startten in 1744 en dienden voor Pasen 1745 afgerond zijn, zo luidde de opdracht aan de timmerbazen. Uiteindelijk werd de kerk op 28 november 1745 ingewijd.

De gevel werd uitgevoerd in de Lodewijk XIV-stijl; daarmee heeft de gevel gelijkenissen met Amsterdamse grachtenpanden uit dezelfde tijd

De verbouwing was zeer grondig, waardoor er maar weinig overbleef van de 15e-eeuwse kapel. Zo werd de tussenverdieping gesloopt vanwaar de nonnen vroeger ongezien de mis konden bijwonen en werden de gotische ramen dichtgemetseld. Onder de middeleeuwse, eikenhouten zoldering werd een nieuw houten tongewelfEen gewelf* in de vorm van de bovenste helft van een cilinder of ellips. *Gewelf: een gebogen metselwerkconstructie die een ruimte overspant. Een gewelf bestaat uit stenen die zijdelings zo tegen elkaar steunen, dat in de hele constructie uitsluitend drukkrachten optreden. gemaakt, dat werd beschilderd in een zachte okerkleur. Het voor de katholieken zo belangrijke koorDe ruimte in de kerk (meestal aan de oostzijde) waar het hoofdaltaar is geplaatst. Het koor is vaak te herkennen aan de halfronde of veelhoekige koorsluiting. Het koor is soms gescheiden van het schip door middel van een koorhek of muur. werd met een muur van de rest van de kerk afgescheiden, waardoor het zijn centrale plaats én rol verloor. Met deze ingreep veranderde ook de kijkrichting van de kerkgangers: van het koor naar de nieuw geplaatste preekstoel.

Bij de verbouwing maakten de werklieden drie galerijen in het gebouw. Voor dit werk, en voor het maken van onder meer trappen, zitbanken, deuren, een voorportaal en de betimmering van de muren kregen zij 1000 gulden.

Door de verschillende ingrepen in 1744-1745 werd de oude kapel al met al omgevormd tot een sobere zaalkerkKerk bestaande uit een rechthoekige ongedeelde ruimte, vaak voorzien van een apsis* met daarin het altaar. Het was de gebruikelijke vorm van de oudste christelijke kerken in Noordwest-Europa. De opzet werd veel gebruikt voor eenvoudige dorpskerken en later ook voor kerken van protestanten, die een sobere inrichting bepleitten. *Apsis: nisvormige sluiting van een koor, schip, dwarsbeuk, zijbeuk of zijkapel. met een T-vormige plattegrond, die werd voorzien van rondboogvensters en galerijen. Hoewel de geloofsgemeenschap in de 18e eeuw behoorlijk vrij haar gang kon gaan en de kerk geen schuilkerkEen van de buitenkant niet als zodanig herkenbare kerk, waar door de burgerlijke overheid verboden geloofsgemeenschappen (in het geheim) samenkwamen. Aanvankelijk kwam men meestal samen in particuliere woningen, schuren en stallen (ca. 1580-1650). Later werd het stichten of verbouwen van kerkruimten oogluikend toegestaan door de lokale overheden. meer was, koos zij waarschijnlijk bewust voor een voorgevel die niet typerend is voor een kerk. De gevel werd uitgevoerd in de Lodewijk XIV-stijlStijl toegepast vanaf circa 1660, genoemd naar de Franse koning Lodewijk XIV. De Lodewijk XIV-stijl, ook wel classicistische barok genoemd, wordt gekenmerkt door orde, regelmaat, zware vormen en symmetrische versiering. en werd voorzien van Ionische pilastersEen weinig uitspringende muurpijler of tegen een pijler aangebrachte verzwaring, voorzien van een voetstuk (basement), schacht en kopstuk (kapiteel), naar de eisen van de klassieke orden. Een pilaster heeft een dragende functie, maar wordt ook wel als decoratief element toegepast. en een natuurstenen bekroning. Daarmee heeft de gevel gelijkenissen met Amsterdamse grachtenpanden uit dezelfde tijd.

Restauraties en wijzigingen

In 1826 vonden er verschillende wijzigingen plaats, zowel aan het exterieur als het interieur. Om de plannen te realiseren was er een commissie tot ‘reparatie en verfraaying’ ingesteld.

Er werd er onder meer een stucgewelf onder het 18e-eeuwse tongewelf gemaakt en een aanzienlijk deel van het meubilair werd vervangen.

De toren kreeg een windvaan in de vorm van een zwaan (het symbool voor Luther)

Een grote restauratie vond plaats in de jaren 1983-1986. Allereerst werd het exterieur waar nodig gerestaureerd, zoals de kap, toren en gevels. De toren kreeg toen een windvaan in de vorm van een
zwaan (het symbool voor Luther), in plaats van de gebruikelijke haan. Het stadsbestuur hief het eeuwenoude verbod op het luiden van de klokken op en zodoende kon er een klok worden geplaatst in de toren. De kleine klok van 98 kilo, genaamd Ursula, werd gegoten door Koninklijke Eijsbouts te Asten en is een verkleinde kopie van de grote luidklok van de St. Servaas in Maastricht.

De tweede fase van de restauratie betrof het interieur. Dit werd van zijn pleisterwerk ontdaan, waardoor sporen van gewelvenEen gebogen metselwerkconstructie die een ruimte overspant. Een gewelf bestaat uit stenen die zijdelings zo tegen elkaar steunen, dat in de hele constructie uitsluitend drukkrachten optreden. De naar buiten gerichte krachten moeten worden opgevangen, bijvoorbeeld door steunberen of luchtbogen. Er zijn allerlei soorten gewelven, zoals het tongewelf en het kruisgewelf. en kraagstenenIn een muur gemetselde, uitstekende steen die het begin van bogen of gewelfribben draagt of het eind van een balk draagt. van de middeleeuwse Ursulakapel zichtbaar werden. Het 19e-eeuwse stucgewelf werd verwijderd, waardoor het 18e-eeuwse tongewelf weer zichtbaar werd. Het gewelf, evenals de kroonlijstIn de klassieke architectuur de bovenste, uitspringende lijst van het hoofdgestel van een gebouw. In bredere zin een uitdrukkelijk geprofileerde of versierde dekkende lijst boven langs een muur of ander belangrijk bouwdeel. , kreeg bij de restauratie zijn 18e-eeuwse kleurstelling terug. De 18e-eeuwse kerkbanken en lambriseringWandbetimmering, meestal bestaande uit paneelwerk, aangebracht tegen het onderste gedeelte van een muur. waren van oorsprong geschilderd in een mahoniekleur. Deze kleur werd bij de restauratie teruggebracht. Ook werd tijdens de werkzaamheden de eerder genoemde schildering achter het orgel herontdekt en opgeknapt.

In 1998 volgde een restauratie waarbij alle vergulding in het interieur werd vernieuwd. Het orgel,dat in 1964 een meer neobarokHerleving van de barokke architectuur, voornamelijk in de tweede helft van de 19e eeuw. De barok (circa 1600-1750) wordt onder meer gekenmerkt door een speelse omgang met de klassieke architectuur en de hang naar dynamiek, beweging en het theatrale. uiterlijk had gekregen, werd door de firma Van Vulpen gerestaureerd naar de oorspronkelijke situatie van 1880. Ook het uurwerk uit 1724 en de consistoriekamerVertrek waarin de kerkenraad van een protestantse kerk zijn vergaderingen houdt. De consistoriekamer is meestal tegen de kerk aan gelegen werden gerestaureerd.

Vlucht door de tijd: gebruik van de kerk toen en nu

Op de plaats van de Lutherse kerk was van 1412 tot 1580 de kapel van het katholieke Ursulaklooster gevestigd. Na de Reformatie verloor de kapel zijn oorspronkelijke functie en werd zij tot 1743 gebruikt als snijzaal, schermschool, vergaderruimte en als plaats voor catechisatieGodsdienstonderricht, ter voorbereiding op de aanneming of de openbare belijdenis.. Van 1743 tot op heden is de kerk in het bezit van de Lutherse gemeente. Zij gebruikt de kerk voor diensten en andere activiteiten. Tijdens het seizoen van Kerken Kijken is de kerk voor het publiek geopend. Tevens vinden er met regelmaat kerkconcerten plaats.