Geschiedenis en gebouw

Locatie en ontstaan van de kerk

De gelovigen van de Willibrordstatie kwamen sinds 1842 bijeen in een kerkgebouw aan de Herenstraat. Toen deze kerk te klein werd (400 zitplaatsen voor 1200 gelovigen), besloot het kerkbestuur elders in de stad een nieuwe kerk te laten bouwen. Pastoor Stiphout nam het voortouw en al snel was er genoeg geld ingezameld om de plannen te realiseren. Hierop kocht de parochieZelfstandige kerkelijke gemeente onder een pastoor. in 1874 een perceel dat tussen de Annastraat en Minrebroederstraat lag. Het pand in de Minrebroederstraat dat aan dit perceel grensde werd ook gekocht, om de pastorie te kunnen huisvesten.

Dat het kerkbestuur voor nieuwbouw koos past binnen het tijdsbeeld. Eeuwenlang was het protestantisme de enig toegestane religie geweest en mochten andere geloofsgemeenschappen hun geloof niet openbaar belijden. Na 1795 kwam hier een eind aan en konden de achtergestelde groepen zich meer vrijelijk bewegen.

Op de plaats waar de nieuwe St. Willibrordkerk werd gebouwd heeft een logement gestaan waar onder meer Wolfgang Amadeus Mozart en Constantijn Huygens overnacht hadden

Het herstel van de katholieke hiërarchie in 1853 droeg verder bij aan de emancipatie van de katholieken en luidde in Nederland een periode van grote bouwactiviteit in. Ook in Utrecht verrezen kerken, waaronder de St. Willibrordkerk en St. Martinuskerk (aan de Oudegracht, herbestemd tot appartementencomplex).

De plaats waar de nieuwe St. Willibrordkerk in Utrecht werd gebouwd is een bijzondere. Voorheen had er een logement gestaan waar onder meer Wolfgang Amadeus Mozart en Constantijn Huygens overnacht hadden. Later vonden soldaten (met hun paarden) er onderdak. Alvorens de bouw van de St. Willibrordkerk aanving, had het pand tot slot nog dienstgedaan als hulpkerk en meisjes- en vrouwenhuis.

Bouwgeschiedenis

Het logement dat op het aangekochte perceel stond werd gesloopt, waarna de bouwwerkzaamheden konden beginnen. De eerste steen werd op 6 april 1876 gelegd. Tussen de omringende bebouwing verrees een neogotische kruisbasiliekEen basiliek (kerk met middenschip en lagere zijbeuken) in de vorm van een kruis. Haaks op het schip wordt een dwarsschip geplaatst, waardoor de kerk een kruis als plattegrond krijgt. naar ontwerp van architect Alfred Tepe (1840-1920). Tepe had rekening te houden met de onregelmatige vorm van het perceel. Dat leidde er onder meer toe dat de dwarsbeukenEen van de twee ‘armen’ van het dwarsschip. Het dwarsschip staat haaks op het schip en maakt dat een kerk een plattegrond van een kruis krijgt. niet verder uitsteken dan het schipDe romp van een kerk, onderscheiden van het koor en voorbouwsels. Het schip kan uit één beuk bestaan, maar ook onderverdeeld zijn in een middenschip en zijbeuken (zijschepen). van de kerk, wat ongebruikelijk is. Ook is het middenschipDe middelste van de drie (of vijf, of zeven) beuken of schepen van een kerk, hal of moskee. vrij kort (namelijk vier traveeDe afstand tussen twee opvolgende steunpuntassen (pijlers, zuilen) in de lengterichting van een gebouw of bouwdeel. In een kerk omvat elke travee onder meer een vak van het gewelf dat zich tussen twee pijlers of zuilen bevindt, de vensters aan de linker- en rechterzijde ervan in de luchtbeuk, de scheiboog (die middenschip en zijbeuk van elkaar scheidt) en het bijbehorende stukje van de zijbeuk.ën) en het koorDe ruimte in de kerk (meestal aan de oostzijde) waar het hoofdaltaar is geplaatst. Het koor is vaak te herkennen aan de halfronde of veelhoekige koorsluiting. Het koor is soms gescheiden van het schip door middel van een koorhek of muur. ondiep.

Ondanks de beperkingen van het kavel wisten Tepe en de bouwlieden een volwaardige kerk te creëren. Het werd een hoge en slanke bakstenen basiliekBij de Romeinen een overdekte hal, meestal een rechthoekige zaal die door rijen zuilen in drie of meer stroken (beuken of schepen genoemd) werd verdeeld. Dit model werd door christenen overgenomen voor hun kerkenbouw. Het middenschip werd hoger en breder gemaakt dan de zijbeuken, zodat het bovenlicht kon ontvangen door hoog geplaatste vensters. , bestaande uit een ingangsportaal, torens, middenschip met twee zijbeukenRuimte van een kerk die evenwijdig aan de middelste beuk (het middenschip) loopt en vaak daarvan gescheiden wordt door een rij zuilen of pilaren. Als de zijbeuken ongeveer even hoog en breed zijn als het middenschip worden ze ook wel zijschepen genoemd in plaats van zijbeuken., een koor met twee nevenkoren en overige ruimtes rond een binnenplaats. Aannemer Van Zeeland kreeg 89.800 gulden om dit alles, én de sloop van het bestaande gebouw, te volbrengen. Het gerucht gaat dat hij zoveel claims aan zijn broek kreeg wegens schade aan omliggende huizen, dat hij uiteindelijk failliet is gegaan.

Na ruim 14 maanden bouwen werd de kerk op 21 juni 1877 in gebruik genomen. Het interieur was toen nog grotendeels kaal: in de vijfentwintig jaar erna volgden in verschillende fasen de rijke beschildering, meubilering en glas-in-loodramen.

Het Sint Bernulphusgilde en zijn leden

Alfred Tepe was lid van het Utrechtse Sint Bernulphusgilde, een vereniging van katholieke heren (eerst alleen geestelijken) die de kerkelijke kunst wilden doen herleven. Oprichter was pastoor Gerardus Wilhelmus van Heukelum (1834-1910), die een voorliefde voor de gotiekBouwkunst in West-Europa die zich vanaf de 12e eeuw ontwikkelde en mede was ontstaan door de uitdaging om steeds hogere kerken te bouwen, waar tevens meer licht binnen kwam. De spitsboogvensters met traceringen, luchtbogen, steunberen en kruisribgewelven zijn enkele van de kenmerkende onderdelen in de gotische bouwkunst. had. Hij omringde zich met kunstenaars die ook in de geest van de MiddeleeuwenHet tijdvak tussen de oudheid en vroegmoderne tijd. De meningen over het precieze begin en einde van de Middeleeuwen lopen uiteen. Globaal kan 500 – 1500 n.Chr. aangehouden worden. en de gotiek werkten. Dit uitte zich in het ontwerpen van gebouwen en kunstwerken in een 19e-eeuwse variant van de gotiek, genaamd de neogotiekStijlperiode in de architectuur en beeldende kunsten in de 18e en (voornamelijk) 19e eeuw, die teruggrijpt op de middeleeuwse gotiek. De gotiek ontwikkelde zich vanaf de 12e eeuw en wordt onder meer gekenmerkt door veel lichtinval, spitsboogvensters met traceringen, luchtbogen en kruisribgewelven..

De St. Willibrordkerk in Utrecht is een fraai voorbeeld van een Gesamtkunstwerk 

De gotiek werd gezien als dé bouwstijl van de (katholieke) kerken uit de Middeleeuwen. Na een eeuwenlange periode van onderdrukking van het katholicisme leek het teruggrijpen naar een tijd waarin alles ‘nog goed' was een logische stap om het katholicisme een extra impuls te geven. Wellicht speelde ook de gedachte dat de gotiek zich goed zou lenen om zich te onderscheiden van de protestanten, die van oudsher een afkeer hadden van rijk gedecoreerde
kerken.

Van Heukelum had naast architect Tepe onder andere ook glazenier Heinrich Geuer (1841-1904),
beeldhouwer Friedrich Wilhelm Mengelberg (1837-1919) en edelsmid Gerard Brom (1831-1882) aangetrokken. Deze kunstenaars en hun ateliers creëerden samen Gesamtkunstwerken, waarvan de St. Willibrordkerk in Utrecht een fraai voorbeeld is.

Het hoogkoor, Mariakoor en Heilig Hartkoor

Hoewel de hele kerk rijkelijk gedecoreerd is, wordt de aandacht na binnenkomst al snel naar het hoogkoorKoor, of gedeelte van het koor, dat enige treden boven het niveau van de rest van de kerk ligt. met de twee nevenkoren geleid.

In het hoogkoor staat de symboliek van het Heilig Sacrament centraal. Het altaar is ontworpen en uitgevoerd door Otto Mengelberg voor 12.000 gulden. Op de feestdag van St. Willibrord (7 november) in 1890 werd het in gebruik genomen. Het altaar bestaat uit een stenen altaartombe met daarboven een houten vleugelaltaarAltaar met een retabel dat zijvleugels heeft. Een retabel is de achterbouw van een altaar. Het bestaat uit beeldhouwwerk, houtsnijwerk of een schilderij en is vaak voorzien van zijvleugels. De zijvleugels zijn aan de voor- en achterkant bewerkt. De voorstellingen op het middenstuk hebben doorgaans betrekking op het leven van Christus, Maria of een andere heilige. Op de zijvleugels zijn vaak de schenkers van het retabel met hun beschermheilige afgebeeld.. Bovenin troont de triomferende Christus met daaronder de beelden van Maria en Johannes de Doper. Vier reliëfs geven verschillende Bijbelverhalen weer, te weten Christus en de Samaritaanse vrouw, de bruiloft in Kana, het Laatste Avondmaal en de wonderbare broodvermenigvuldiging.

Tussen de wanden van het hoogkoor werd in1883 een triomfbalk geplaatst met daarop weergegeven de twaalf apostelen

Op de wanden van het hoogkoor zijn een slang, duif, phoenix en leeuw geschilderd. Zij staan symbool voor de deugden voorzichtigheid, matigheid, gerechtigheid en kracht. Tussen de wanden van het hoogkoor werd in 1883 een triomfbalkDwarsbalk, aangebracht in of onder een koor- of triomfboog. Op de triomfbalk staat een groot beeld van de gekruisigde Christus, geflankeerd door Maria en Johannes. van het Mengelbergatelier geplaatst, met daarop weergegeven de twaalf apostelen. Het kruis op de balk, met daarnaast Maria en Johannes de Evangelist, uit 1894, is ook gemaakt door dit atelier.

Links van het hoogkoor bevindt zich het Mariakoor. Centraal staat het altaar dat is gemaakt door het Mengelbergatelier in 1881. Het beeld van Maria met kind wordt geflankeerd door twee luiken, met daarop links Jesaia en Maria en rechts Maria met vader Joachim en moeder Anna. Kunstenaar Martinus Christiaan Schenk (1833-1911) schilderde deze luiken. Het glas-in-loodraam uit 1895 verbeeldt de twaalfjarige Jezus in de Tempel. Naast dit raam zijn schilderingen te zien van figuren die een bijzondere relatie met Maria hadden.

Centraal in het Mariakoor staat het altaar dat is gemaakt door het Mengelbergatelier

Het nevenkoorEen zijkoor dat gelegen is naast het (hoofd)koor. Het koor is de ruimte in de kerk (meestal aan de oostzijde) waar het hoofdaltaar is geplaatst. aan de rechterkant is gewijd aan het Heilig Hart. Het altaar is in 1877 gemaakt door het atelier van Mengelberg. Het Heilig Hartbeeld staat centraal, Chrétien Lindsen schilderde Maria Magdalena en Johannes de Evangelist op de luiken ernaast. Het glas-in-loodraam verbeeldt de verschijning van Christus met bloedend hart aan een non. Op de muren zijn verschillende passiewerktuigen en symbolen van het lijden van Christus weergegeven (passiebloemen en granaatappelen).

De doopkapel en de Willibrordkapel

Zoals ook in de rest van de St. Willibrordkerk gebeurde, werkten de ateliers van enkele kunstenaars van het Sint Bernulphusgilde samen aan de doopkapel. Zo was het doopvontBekken voor de toediening van de doop en het bewaren van het doopwater. Het doopvont staat aan de westelijke zijde in een kerk. uit 1883 een ontwerp van F.W. Mengelberg en werd het koperen deksel gemaakt door het atelier van vader en zoon Brom. De glas-in-loodvensters laten Keizer Hendrik, Paus Cornelis, Anna die Maria onderwijst en Johannes de Doper zien. Deze laatste is ook weergegeven op een ingemetselde schotel uit de 15e eeuw.

De glas-in-loodvensters laten Keizer Hendrik, Paus Cornelis, Anna die Maria onderwijst en Johannes de Doper zien

De Willibrordkapel ontstond in 1939 na een verbouwing van de ruimte voor de catechismusOverzicht van de beginselen of voornaamste waarheden van de leer van een kerk, vroeger in de vorm van vragen en antwoorden, tegenwoordig in de vorm van korte artikelen. en een deel van de biechtkapel. Het koperen altaar met een tronende Willibrord is gemaakt door de gebroeders Jan Eloy Brom ( 1891-1954) en Leo Brom (1896-1965). Kunstenaar Wim van Woerkom (1905-1998) verzorgde de glas-in-loodramen met daarop onder meer Willibrord, Bonifatius, Paulus en Petrus.

1967-2005: van sluiting tot restauratie

In 1967 moest de St. Willibrordkerk sluiten wegens de grote terugloop van parochianen. Het aartsbisdomKerkelijk gebied van een aartsbisschop. De aartsbisschop heeft een leidende functie ten opzichte van de bisschoppen in een kerkprovincie. Utrecht verkocht de kerk aan de katholieke particulier A.J. Lisman (1917-2002), die hoopte de kerk te kunnen behouden. Hij kreeg hulp van pater Winand Kotte (1922-2006) die de kerk vanaf 1971 huurde en er weer missen hield. Hoewel het gebouw gered was, nam het verval in de loop van de jaren steeds verder toe.

De grote hoeveelheid werk dat het uitgebreid gedecoreerde interieur behoefde, kostte veel geld

De kerk moest ofwel gesloopt ofwel gerestaureerd worden. In 1986 besloot pater Kotte de kerk te kopen en geld in te zamelen voor een restauratie. Onder leiding van architect P.D. Van Vliet werd er jarenlang aan de kerk gewerkt. Allereerst werd het exterieur onder handen genomen, daarna volgde het interieur. De grote hoeveelheid werk dat het uitgebreid gedecoreerde interieur behoefde, kostte veel geld. Twee rijkssubsidies in 1996 en 2002 droegen er in grote mate aan bij dat het werk gedaan kon worden. Op 3 november 2005 werd de kerk heropend. 

De St. Willibrordkerk anno 2012

Na een periode van sluiting wegens een grootschalige restauratie functioneert de St. Willibrordkerk al weer enige jaren als katholieke kerk. Naast de erediensten is er elke zondag een concert en is de kerk beschikbaar voor activiteiten als lezingen, exposities en muziekfestivals. Tevens is de kerk elke zaterdag geopend voor het publiek. Tijdens het Kerken Kijken-seizoen zijn de openingstijden verruimd.