Geschiedenis en gebouw

De wegen van Sint Jacob

De Jacobikerk dankt haar naam aan de apostel Jacobus de Meerdere. Hij is ook de naamgever van de Spaanse stad Santiago de Compostella. Sinds de 11e eeuw reizen pelgrims langs ‘de wegen van Sint Jacob’ naar dit bedevaartsoord. Ook vanuit de Jacobikerk zijn vele pelgrims naar Santiago vertrokken en weer teruggekeerd. Op hun terugtocht droegen de pelgrims een schelp aan hun hoed, de zogenaamde Sint Jakobsschelp.

De schelp is ook in de Jacobikerk keren terug te vinden, het meest op grafstenen en ook op windwijzer op de torenspits die in 1953 is aangebracht. Pelgrims die vanuit de Jacobikerk naar Santiago vertrokken hadden bij terugkeer het recht om lid te worden van de broederschap van Sint Jacob en om begraven te worden in de kerk. Ook nu wordt de kerk nog aangedaan door pelgrims die ‘de wegen van Sint Jacob’ bewandelen.

De bouw van de Jacobikerk

Van de oorspronkelijke romaanseVerwijst naar de romaanse bouwkunst die eind 10e eeuw ontstond en die onder meer voortborduurde op constructies die in de Romeinse bouwkunst waren ontwikkeld: massieve stenen muren en ton-, kruis- en koepelgewelven. De romaanse bouwkunst wordt tevens gekenmerkt door rondboognissen, rondboogvensters en rondboogfriezen. Jacobikerk is niets meer teruggevonden. De oudste bouwsporen van de gotische kerk dateren uit de 13e eeuw. Tijdens de 14e en 15e eeuw is de kerk diverse keren verbouwd en uitgebreid.

De kerk werd in ruim twee eeuwen steeds langer, breder en hoger en zo veranderde de oorspronkelijk kleine kruisbasiliek in een grote driebeukige hallenkerk

Zo werden er in de 14e eeuw een nieuw dwarsschip en een nieuw koorKoor, of gedeelte van het koor, dat enige treden boven het niveau van de rest van de kerk ligt. achter het bestaande dwarsschipOok wel transept genoemd. Het dwarsschip staat haaks op het schip en maakt dat een kerk een plattegrond van een kruis krijgt (kruiskerk). Het dwarsschip heeft dezelfde hoogte als het schip en bestaat uit drie delen. De kruising, het snijpunt van het kruis, en twee armen aan weerszijden daarvan (kruisarmen/dwarsbeuken). en koor gebouwd en dat zorgde voor een aanzienlijke verlenging van de kerk. Rond 1340 werd de toren verhoogd en met tufsteen bekleed. Omstreeks 1415 kwam de spits op de toren, werd de achterkerkWestelijk gedeelte van een kerk, achteraan ten opzichte van het (oostelijk gelegen) koor. gebouwd en het middenschip verhoogd. Weer twintig jaar later werden de zijbeuken verbreed en aan het eind van de 15e eeuw kwam er aan iedere kant van het hoofdkoor een zijkoor.

De achterkerk werd o.a. gebruikt als doopkerk. Door de verschillende verbouwingen raakte de toren volledig ingebouwd. De kerk werd in ruim twee eeuwen steeds langer, breder en hoger en zo veranderde de oorspronkelijk kleine kruisbasiliek in een grote driebeukige hallenkerk. Waarom was dat nodig? De belangrijkste reden voor het vergroten van de kerk was dat de gilden en broederschappen, die steeds belangrijker werden in de omgeving van de Jacobikerk, ruimte nodig hadden voor hun altaren, perken en grafkelders. De leden van de gilden en broederschappen waren ook de belangrijkste financiers van de uitbreidingen.

Dat de zijbeukenRuimte van een kerk die evenwijdig aan de middelste beuk (het middenschip) loopt en vaak daarvan gescheiden wordt door een rij zuilen of pilaren. Als de zijbeuken ongeveer even hoog en breed zijn als het middenschip worden ze ook wel zijschepen genoemd in plaats van zijbeuken. oorspronkelijk lager waren is nog te zien aan de kapitelenHet kopstuk en daarmee de bekroning van een zuil, pijler of pilaster. Van zeer sober tot uitgebreid gedecoreerd, afhankelijk van de klassieke orde waarin de zuil is uitgevoerd. bij de zes westelijke pijlers. Deze hebben bij de verhoging hun functie verloren. Na de verhoging van de zijbeuken en het middenschip werden de 14e-eeuwse gewelfsleutelsSteen die in de top van een gewelf de daar samenkomende ribben verbindt. uit de lage gewelvenEen gebogen metselwerkconstructie die een ruimte overspant. Een gewelf bestaat uit stenen die zijdelings zo tegen elkaar steunen, dat in de hele constructie uitsluitend drukkrachten optreden. De naar buiten gerichte krachten moeten worden opgevangen, bijvoorbeeld door steunberen of luchtbogen. Er zijn allerlei soorten gewelven, zoals het tongewelf en het kruisgewelf. teruggeplaatst.

Het huysgen in die pyleerne

Tijdens de verbreding en verhoging van de zijbeuken ontstond er rond 1470 een ruimte in de zuidwestelijke pijler, die vóór het jaar 1492 is gebruikt als kluis.

Deze kluis werd bewoond door de kluizenares Alyt Ponciaens. In die tijd kwam het meer voor dat mensen zich afzonderden van de wereld om zich geheel te wijden aan God. De kluis mochten zij vervolgens nooit meer verlaten. De kluis in de Jacobikerk is vrij klein, nauwelijks 1 x 1,75 meter groot. Een pilaarcel van nog geen 2 m2 is zelfs voor een toegewijde kluizenares erg klein en daarom wordt aangenomen, zoals ook bij vele andere kluizen het geval was, dat de kluisEen kleine woning of klein woonvertrek van een kluizenaar. Sommige kerken hadden een kluis waarin iemand zich de rest van zijn/haar leven aan God wijdde. De kleine ruimte had twee vensters, waarvan een voor het ontvangen van voedsel en drinken en een tweede om de mis te kunnen volgen. In Utrecht waren vier kerken met een kluis: de Predikherenkerk, Buurkerk, Geertekerk en Jacobikerk. Alleen in de laatstgenoemde kerk is de kluis bewaard gebleven. haar bidcel was en dat ervoor nog een ‘camer’ was, waar zij kon slapen en werken.

De kluis, "het huysgen in die pyleerne" genoemd, is grotendeels intact gebleven

Bij de ReformatieGodsdienstige beweging in de 16e eeuw die de rooms-katholieke kerk wilde hervormen en de oorspronkelijke zuiverheid in leer en gebruiken van de christelijke kerk wilde herstellen. Dit mondde uit in de vorming van andere kerkgemeenschappen. verdween het fenomeen van kluizenaars uit kerken. Zo verdwenen ook de kluizen. In de Jacobikerk werd de kluis tot sacristie omgebouwd toen de Andreaskapel tot stand kwam in 1492. Dankzij dit plan is de kluis, die in de akte van de kerkmeesters waarin zij toestemming geven tot de bouw van de Andreaskapel, ”het huysgen in die pyleerne” wordt genoemd, grotendeels intact gebleven. Hierdoor is de Jacobikerk de enige kerk in Nederland waar nog een deel van een originele kluis te bezichtigen is.

De zonnewijzer

Rond 1350 kregen steeds meer kerktorens een mechanisch uurwerk. Dergelijke uurwerken liepen zeer onregelmatig en moesten vaak worden bijgesteld. Dit werd gedaan met behulp van zonnewijzers. 

Links op de zuidgevel van de Jacobikerk bevindt zich de oudste ‘moderne’ zonnewijzerDe Jacobikerk bezit de oudste ‘moderne’ zonnewijzer, ook wel een poolstijlzonnewijzer genoemd. Deze geeft de tijd niet meer aan volgens het natuurlijk ritme, met een gelijk deel van donker en licht, maar is accurater. De zonnewijzer bestaat uit een staaf (de poolstijl), waarvan de schaduw over een wijzerplaat beweegt. ter wereld, daterend uit 1463. De uurlijnen en gotische cijfers zijn gehakt uit roodbruin zandsteen.

In de 17e eeuw besloot het Utrechtse Vroedschap (gemeentebestuur) om meer zonnewijzers voor de  Utrechtse kerken aan te schaffen zodat de onregelmatig lopende klokken gelijkgezet konden worden op de zonnewijzers.

Op de zuidgevel van de Jacobikerk bevindt zich de oudste ‘moderne’ zonnewijzer ter wereld

 Zo kreeg de Jacobikerk in 1625 ook een nieuwe zonnewijzer, terwijl de oude nog intact was. Het jaartal op de nieuwere zonnewijzer is overigens 1772. Dit komt omdat de koperen plaat zeer onderhevig was aan de weersinvloeden en dus gerestaureerd moest worden. Tijdens een restauratie is dit jaartal erop geschilderd. De zonnewijzer bevindt zich op de zuidgevel rechtsboven de entree van de Jacobikerk.

 

 Het Van Call uurwerk

Sinds het begin van het jaar 2012 staat er onder de toren het Van Call uurwerk dat in 1651 op de vierde geleding van de toren werd geplaatst. In de grote stelling bevindt zich het drijfwerk om de wijzers en het uurslagwerk aan te sturen en ook de grote messing speeltrommel die verbonden was met het Hemonycarillon op de toren. Dit carillon is in 1674 tijdens de grote tornado verloren gegaan toen de torenspits neerstortte. De kleine stelling in de hoek onder de toren bevat het halfuurslagwerk. Het uurwerk zelf heeft nog dienst gedaan tot 1960 en is daarna in het ongerede geraakt. Voor 2012 is er jarenlang door vrijwilligers met eindeloos geduld aan gewerkt om het weer in elkaar te zetten en het zijn plek onder de toren te geven.

De Reformatie

Na de BeeldenstormDe grootschalige vernieling van religieuze kunst en liturgische voorwerpen, uit onvrede over bepaalde praktijken en uitwassen binnen het rooms-katholieke geloof. In 1566 en 1580 trof de Beeldenstorm vele kerken in Nederland. in het jaar 1566 viel de katholieke Jacobikerk enkele dagen in handen van de protestanten. Het Utrechtse stadsbestuur wees de kerk aan hen toe uit angst voor onrust in de stad op voorwaarde van goedkeuring door Margareta van Parma, de landvoogdes van Philip II, de Spaanse koning. Zij gaf orders aan het stadsbestuur om de kerk direct terug te geven aan de katholieken en dat gebeurde. Veel inwoners van de Noordelijke Nederlanden wilden zich afzetten tegen de Spaanse overheerser en de regels van de door hun opgelegde katholieke religie.

Prins Willem van Oranje, die een keer naar een preek van Duyfhuis in de Jacobikerk kwam luisteren, merkte daarna op dat hij zelden zo´n goede preek gehoord had

In 1574 werd Hubertus Duyfhuis (1515-1581) pastoor van de Jacobikerk, hij was voorstander van religieuze tolerantie. Dit werd zeer gewaardeerd door Prins Willem van Oranje, die zelfs een keer naar een preek van Duyfhuis in de Jacobikerk kwam luisteren en daarna opmerkte dat hij zelden zo´n goede preek gehoord had.

De onrust was echter nog niet voorbij. Het Spaanse leger was vanaf 1534 in kasteel Vredenburg gevestigd. Karel V die het kasteel liet bouwen gaf als reden dat het kasteel diende om de vrede te bewaren, de bevolking gaf het de naam dwangburcht. Tien jaar na de Beeldenstorm kwam de bevolking tegen de Spanjaarden in opstand en belegerden het kasteel Vredenburg in 1576/77. Utrechtse opstandelingen plaatsten toen onder meer een kanon op de toren van de Jacobikerk en bestookten het Vredenburg. De Spanjaarden schoten terug en het zuidwestelijk deel van de kerk werd door de beschietingen zwaar beschadigd. Het stenen gewelf stortte in en delen van de toren vielen door de gewelven in de achterkerk. Een gedichtje uit die tijd beschrijft de toestand van de Jacobitoren: “St. Jacobstoren was als een riet, men ziet de klokken al”. De Jacobitoren overleefde het beleg van Vredenburg. Daarom is er boven in de toren aan de zuidkant een zandstenen plaat bevestigd met de tekst: ‘Anno 1576 hebben min die spaengers van vredenborch leet gedaen. Godt versacht (zorgde ervoor), dat ick bleef staen’.

Nadat de Spanjaarden kasteel Vredenburg hadden verlaten sloopten de opstandelingen, onder leiding van de legendarische Katrijn van Leemput, het gehate kasteel. Het vrijgekomen hout werd o.a. gebruikt om de spits van de toren van de Jacobikerk te herstellen. Het ingestorte stenen gewelf werd veel later vervangen door de nu nog aanwezige zwart/wit beschilderde houten balkenzoldering.

Duifhuis had grote problemen met de Rooms Katholieke geestelijkheid vóór de Reformatie van 1580 en grote problemen met de Calvinistische leidslieden ná de Reformatie. Hij bood een inspirerend en gemeenschapstichtend alternatief voor de wederzijdse verkettering tussen Calvinisten en Katholieken. Zo ontstond de belangrijke stroming van de Duifhuisianen die ondanks het overlijden van Duifhuys in de Jacobikerk tot 1586 bijeenkwam. Toen werd de stroming gedwongen op te gaan in de Gereformeerde Kerk van de Calvinisten. Duifhuis is begraven in de Jacobikerk samen met zijn huisvrouw. Onder het orgel ligt de grafsteen.

Vondsten en restauraties

Bij een restauratie in 1882 is een groot deel van het meubilair vervangen, zoals bijvoorbeeld de kolombanken rondom de pilaren voor in de kerk. De versiering op de deurtjes dateren nog wel uit 1621. Op de noordkant zien we de Jacobsschelp en op de zuidkant een pot, verwijzend naar de potmeesters die op deze banken plaatsnamen. In de zuidelijke zijbeuk werd onder het witkalk een muurschildering aangetroffen uit het begin van de 15e eeuw. het stelde een stadsgezicht op Utrecht voor. Helaas ging deze schildering verloren, maar architect Ferdinand Jacob Nieuwenhuis (1848-1919) had wel voortijdig de voorstelling nagetekend. In 1976 zijn de contouren van het stadsgezicht op dezelfde plek aangebracht.

Op de westgevel zien we een 15e-eeuwse schildering van de heilige Christoffel met het Christuskind, geplaatst in de context van Utrecht

In de 20e eeuw werden de 18e-eeuwse vrijwoningen (armenhuisjes) opgeknapt. De woningen, die tegen de achterkerk zijn gebouwd, werden in 1956 omgebouwd tot kunstzaal.

In de jaren zestig van de 20e eeuw werd een restauratieplan opgesteld voor vijf Nederlands Hervormde kerken, betreffende de Domkerk, de Buurkerk, de Janskerk, de Nicolaaskerk en de Jacobikerk. De restauratie van de Jacobikerk duurde van 1970 tot 1976. Het interieur werd flink onder hadden genomen en de vrijwoningen werden ingericht als vertrekken van het wijkcentrum. In 2012 zijn de huisjes weer verbouwd en zijn er voorzieningen als een moderne keuken en vergaderzalen in aangebracht.

In 1976 werd wederom een aantal kleurrijke schilderingen aangetroffen. Deze zijn gerestaureerd en nog steeds te bewonderen. In het hoofdkoor is een engel afgebeeld die waarschijnlijk het sacramentshuisBewaarplaats voor de H. eucharistie. Het werd dicht bij het hoofdaltaar bewaard, meestal in of bij de noordwand van het koor. Op een gegeven moment is het vervormd tot een zelfstandig tabernakel of torenachtig bouwsel. bewaakt en op de westgevel zien we een 15e-eeuwse schildering van de heilige Christoffel met het Christuskind, geplaatst in de context van Utrecht. Men kan de torenspits van de Jacobikerk herkennen.

Gebruik toen en nu

De Jacobikerk is door de jaren heen altijd gebruikt als een plaats waar het geloof werd beleden, katholiek en later protestants. Tegenwoordig wordt het gebouw gebruikt door de levendige protestantse wijkgemeente Jacobikerk, behorende bij de Protestantse Kerk Nederland. Een goede bijbelse prediking is van groot belang voor de leden van de Jacobikerk en trekt vele gelovigen aan. Er zijn zondagmorgens vaak 500 kerkgangers en ´s middags zijn er regelmatig meer dan 150. Deze geloofsgemeenschap zet zich nog altijd in voor de behoeftigen, zoals de potmeestersBeroep. Persoon die verantwoordelijk was voor het beheer van de armenkas en de uitdeling van het geld hieruit aan de armen. eeuwen geleden al deden. Er worden regelmatig concerten gegeven en vinden er conferenties en feestelijke bijeenkomsten plaats.